شاید برای مشکل خاصی به پزشک مراجعه کرده باشید و پزشک تشخیص داده باشد، علت مشکل شما اختلال در سیستم غدد و متابولیسم یا اندوکرینولوژی است. اما سیستم غدد و متابولیسم چیست و چه نقشی در عملکرد بدن ما دارد؟ در این مطلب سعی می‌کنیم، انواع غدد درون‌ریز را معرفی کرده و در مورد سیستم اندوکرین اطلاعات کاملی در اختیار شما قرار دهیم.
سیستم غدد و متابولیسم چیست؟
تقریباً می‌توان گفت تمامی فرایندهای بدن توسط هورمون‌ها کنترل می‌شود. اما کدام بخش بدن مسئول تولید و آزادسازی هورمون‌ها است. سیستم غدد و متابولیسم شامل چندین بخش است و هر بخش انواع خاصی از هورمون‌ها را آزاد می‌کنند. هورمون‌ها مواد شیمیایی هستند که عملکرد بدن را هماهنگ می‌کنند. عملکرد بدن شامل متابولیسم، رشد و تکامل، احساسات، خلق‌وخو، عملکرد جنسی و حتی خواب است.
در پاسخ به آسیب‌ها، استرس و عوامل محیطی این هورمون‌ها هستند که رفتار شخص را تعیین می‌کنند. شاید با این تعریف بیشتر به نقش پررنگ سیستم غدد و متابولیسم پی برده باشید.
و اما متابولیسم چیست؟ تمامی فرایندهای شیمیایی که در بدن انجام می‌شود تا شخص را زنده نگه دارد و اندام‌های بدن به طور طبیعی کار کنند، جز سیستم متابولیسم هستند. فرایندهایی مانند تنفس، ترمیم سلول‌ها و هضم غذا نیاز به انرژی دارند. این انرژی با متابولیسم بدن به دست می‌آید.
زمانی که چیزی می‌خورید یا می‌نوشید، مواد غذایی در بدن با فرایند متابولیسم به انرژی تبدیل می‌شوند. در این فرایند پیچیده کالری غذا و نوشیدنی با اکسیژن ترکیب می‌شود. طی این واکنش انرژی موردنیاز بدن به دست می‌آید. شاید برایتان جالب باشد، اما حتی زمان استراحت هم برای تأمین انرژی عملکردهای پنهان بدن متابولیسم انجام می‌شود. زمانی که شما خواب هستید، هنوز برای تنفس، گردش خون، تنظیم سطح هورمون‌ها و رشد و ترمیم سلول‌ها به انرژی نیاز دارید.
سیستم غدد درون ریز چیست؟
غدد درون ریز عملکرد اندام‌های مختلف را از طریق هورمون‌ها هماهنگ می‌کنند. در غدد درون ریز انواع خاصی از سلول‌ها وجود داشته که مواد شیمیایی (هورمون‌ها) را در خون آزاد می‌کنند. زمانی که هورمون‌ها در سیستم گردش خون وارد می‌شوند، بر عملکرد بافت هدف تأثیر می‌گذارند. بافت هدف می‌تواند غدد درون ریز دیگر یا اندام انتهایی باشد.
شاید دررابطه‌با غدد نام “سیستم اندوکرین” به گوشتان خورده باشد. اما سیستم اندوکرین چیست؟ سیستم اندوکرین در واقع نام دیگر سیستم غدد درون ریز است. غدد درون ریز به انگلیسی Endocrine System نامیده می‌شود.
سیستم غدد و اندوکرین بدن چگونه کار می‌کند؟
سیستم غدد درون ریز یا اندوکرینولوژی به طور مداوم میزان هورمون‌ها را در خون کنترل می‌کند. زمانی که هورمون به سلول هدف متصل می‌شود، پیام را انتقال می‌دهد. در این سیستم نقش غده هیپوفیز بسیار پررنگ است. زمانی که سطح یک هورمون در خون افزایش می‌یابد، غده هیپوفیز به غدد دیگر فرمان می‌دهد که تولید و ترشح این هورمون را متوقف کنند. همچنین زمانی که سطح یک هورمون به پایین‌ترین مقدار ممکن می‌رسد، غده هیپوفیز دستور می‌دهد که تولید و ترشح هورمون بیشتر شود.
سیستم اندوکرین و هورمون‌ها تقریبا بر تمامی فعالیت‌های بدن تاثیر دارند. از جمله:
- متابولیسم (روش تجزیه غذا و دریافت انرژی از مواد مغذی)
- رشد و تکامل
- احساسات و خلق‌وخو
- باروری و عملکرد جنسی
- خواب
- فشارخون.
زمانی که سیستم غدد و متابولیسم دچار اختلال شود و یک هورمون بیشتر یا کمتر از حالت طبیعی ترشح شود، مشکلاتی را در سلامتی ایجاد می‌کند. مشکلاتی مانند افزایش وزن، فشارخون بالا، تغییر در خواب و خلق‌وخو ازاین‌دست هستند.
انواع غدد
انواع سیستم غدد درون ریز از اندام‌هایی به نام غدد ساخته شده‌اند. هرکدام از غدد هورمون‌های مختلفی را ساخته و ترشح می‌کنند. در سراسر بدن مانند گردن، مغز و اندام‌های تناسلی این غدد درون ریز وجود دارند. برخی از این غدد بسیار کوچک در اندازه یک نخود هستند و برخی دیگر بزرگ‌تر. بزرگ‌ترین غده درون ریز بدن پانکراس است. این غده حدود ۱۵ سانتی‌متر طول دارد.
غدد اصلی تولیدکننده هورمون موارد زیر بوده که هر یک را به‌طور کامل توضیح می‌دهیم.
۱. غده هیپوتالاموس
غده هیپوتالاموس در مغز قرار دارد. نقش این غده بسیار مهم است و سیستم غدد درون ریز را کنترل می‌کند. هیپوتالاموس از اطلاعات مغز استفاده می‌کند تا تعیین کند، چه زمانی غدد دیگر هورمون ترشح کنند. هیپوتالاموس به‌ویژه عملکرد غده هیپوفیز را تحت کنترل دارد. بسیاری از فرایندهای بدن مثل خلق‌وخو، گرسنگی و تشنگی، الگوی خواب و عملکرد جنسی تحت‌نظر هیپوتالاموس انجام می‌شوند.
۲. غده هیپوفیز
غده هیپوفیز بسیار کوچک و حدوداً اندازه یک نخود است و در پایه مغز قرار دارد. اما کوچک بودن آن دلیل بر اهمیت پایین آن نیست. هیپوفیز یکی از مهم‌ترین غدد درون ریز بدن است. هورمون‌هایی که توسط هیپوفیز تولید می‌شوند، بر عملکرد غدد درون ریز دیگر تأثیر می‌گذارند. غده تیروئید، غدد فوق کلیوی، تخمدان‌ها و بیضه‌ها توسط هیپوفیز کنترل می‌شوند. این غده وظایف زیادی به عهده دارد. از جمله نحوه رشد بدن تحت کنترل هیپوفیز است.
۳. غده تیروئید
غده تیروئید یک غده کوچک و پروانه‌ای‌شکل در جلوی گردن است. این غده مسئول متابولیسم بدن است و نحوه استفاده بدن از انرژی را کنترل می‌کند. تیروئید نقش بسیار مهمی در بدن دارد و اختلال در عملکرد آن باعث اختلال در عملکرد غدد جنسی، قلب و سوخت و ساز بدن می‌شود. بسیاری از بیماری‌های شایع غدد هم مربوط به غده تیروئید است.
۴. غدد پاراتیروئید
غدد پاراتیروئید چهار غده کوچک هستند که در اطراف تیروئید قرار دارند. اندازه آن‌ها بسیار کوچک بوده و از یک دانه برنج بزرگ‌تر نیستند. سطح کلسیم بدن توسط غدد پاراتیروئید کنترل می‌شود. کلسیم برای عملکرد مناسب و سلامت قلب، کلیه‌ها، استخوان‌ها و سیستم عصبی ضروری بوده و باید مقدار مناسبی از آن در بدن باشد.
۵. غدد فوق کلیوی
همان‌طور که از نام غدد فوق کلیوی یا آدرنال مشخص است، این دو غده در بالای هر یک از کلیه‌ها قرار دارند. وظیفه آن‌ها کنترل متابولیسم، فشار خون، رشد جنسی و پاسخ به استرس است.
۶. غده پینه آل
در تنظیم چرخه خواب، غده پینه آل نقش مهمی دارد. ملاتونین هورمونی است که باعث خواب‌آلودگی می‌شود. این هورمون از غده پینه آل ترشح شده و چرخه خواب را مدیریت می‌کند.
۷. پانکراس
پانکراس یا لوزالمعده جزئی از سیستم غدد درون ریز است و نقش مهمی در سیستم گوارش دارد. اگر در اطرافیان خود شخصی مبتلا به دیابت داشته باشید، احتمالا با هورمون انسولین آشنایی دارید. این هورمون سطح قند خون را کنترل می‌کند. انسولین توسط پانکراس ساخته شده و وارد گردش خون می‌شود. در افراد مبتلا به دیابت ترشح هورمون انسولین دچار اختلال است.
۸. تخمدان‌ها
هورمون‌های جنسی باروری و عملکرد جنسی را کنترل می‌کنند. در خانم‌ها این هورمون‌ها توسط تخمدان‌ها ترشح می‌شود. هورمون‌های جنسی استروژن، پروژسترون و تستوسترون هستند. تخمدان‌ها به‌صورت قرینه در دو طرف زیر شکم قرار دارند.
۹. بیضه‌ها
در مردان کنترل عملکرد جنسی توسط بیضه‌ها انجام می‌شود. بیضه مسئول تولید اسپرم بوده و هورمون تستوسترون ترشح می‌کند. در تولید اسپرم، قدرت عضلانی و میل جنسی، هورمون تستوسترون تأثیر زیادی دارد.
نقش هورمون‌ها در سیستم غدد درون ریز
هورمون‌ها در سیستم غدد و متابولیسم در سه دسته زیر قرار می‌گیرند.
- پپتید در اندازه مختلف
- استروئید (مشتق‌شده از کلسترول)
- مشتقات اسیدآمینه.
هورمون‌ها به‌صورت انتخابی به گیرنده‌های سلول هدف متصل می‌شوند. گیرنده‌ها داخل یا روی سطح سلول قرار دارند. عملکرد هورمون‌هایی که به سطح سلول متصل می‌شوند با عملکرد هورمون‌هایی که به گیرنده داخل سلول وصل می‌شوند، متفاوت است. هورمون‌هایی که عملکرد ژن را تنظیم می‌کنند، به گیرنده‌های داخل سلول وصل می‌شوند، مانند کورتیکواستروئیدها، ویتامین D و هورمون تیروئید. اما زمانی که هورمون به گیرنده‌های سطح سلول متصل شود، فعالیت آنزیم را تنظیم کرده یا کانال‌های یونی را تحت تاثیر قرار می‌دهد.
انواع هورمون‌ها در سیستم اندوکرین
هرکدام از غدد درون ریز انواع خاصی از هورمون‌ها را ساخته و ترشح می‌کنند. در جدول زیر کلیه هورمون‌ها عنوان شده و عملکرد آن‌ها در بدن ذکر شده است.
| غددی که هورمون را تولید می‌کنند. | هورمون موردنظر | عملکرد هورمون |
| غدد فوق کلیوی | آلدسترون | نمک، آب بدن و فشارخون را تنظیم می‌کند. |
| غدد فوق کلیوی | کورتیکواستروئید | عملکردهای کلیدی بدن را کنترل می‌کند. ضدالتهاب بوده و سطح قند خون، فشارخون و قدرت عضلانی را حفظ می‌کند. |
| غده هیپوفیز | هورمون ضدادرار (وازوپرسین) | بر احتباس آب در کلیه‌ها تاثیر می‌گذارد. فشارخون را کنترل می‌کند. |
| غده هیپوفیز | آدرنوکورتیکوتروپیک | تولید هورمون‌ها جنسی، تولید تخمک در زنان و اسپرم در مردان را کنترل می‌کند. |
| غده هیپوفیز | هورمون رشد | بر رشد و تکامل تاثیر می‌گذارد. تولید پروتئین را تحریک می‌کند. بر توزیع چربی تاثیر دارد. |
| غده هیپوفیز | هورمون LH وFSH | کنترل تولید هورمون‌های جنسی، تولید تخمک در زنان و اسپرم در مردان |
| غده هیپوفیز | اکسی‌توسین | تحریک انقباض رحم و مجاری شیر در سینه |
| غده هیپوفیز | پرولاکتین | شروع و حفظ تولید شیر در سینه. همچنین بر سطح هورمون‌های جنسی تاثیر می‌گذارد. |
| غده هیپوفیز | هورمون محرک تیروئید | تولید و ترشح هورمون‌های تیروئید را تحریک می‌کند. |
| کلیه‌ها | رنین و آنژیوتانسین | کنترل فشارخون به طور مستقیم و غیرمستقیم از طریق تنظیم تولید آلدسترون از غدد فوق کلیوی |
| کلیه‌ها | اریتروپویتین | بر تولید گلبول قرمز تاثیر می‌گذارد. |
| پانکراس | گلوکاگون | سطح قند خون را بالا می‌برد. |
| پانکراس | انسولین | سطح قند خون را کاهش می‌دهد. متابولیسم گلوکز، پروتئین و چربی را تحریک می‌کند. |
| تخمدان | استروژن | تاثیر در رشد خصوصیات جنسی زنان و تولید مثل، محافظت از سلامت استخوان‌ها |
| تخمدان | پروژسترون | تحریک پوشش داخلی رحم برای لقاح و آماده‌کردن سینه‌ها برای تولید شیر |
| غدد پاراتیروئید | هورمون پاراتیروئید | مهم‌ترین تنظیم‌کننده سطح کلسیم خون |
| غده تیروئید | هورمون تیروئید | کنترل متابولیسم و تاثیر بر رشد، بلوغ و فعالیت سیستم عصبی |
| غدد فوق کلیوی | اپی‌نفرین | افزایش ضربان قلب، دریافت اکسیژن و جریان خون |
| غدد فوق کلیوی | نوراپی‌نفرین | حفظ فشارخون |
| بیضه | تستوسترون | ایجاد و حفظ ویژگی‌ها جنسی و بلوغ مردانه |
| غده پینه آل | ملاتونین | کمک به خواب‌آلودگی در ساعات شب |
| هیپوتالاموس | هورمون آزادکننده هورمون رشد | تنظیم ترشح هورمون رشد در غده هیپوفیز |
| هیپوتالاموس | هورمون آزادکننده تیروتروپین | تنظیم ترشح هورمون محرک تیروئید در غده هیپوفیز |
| هیپوتالاموس | هورمون آزادکننده گنادوتروپین | تنظیم تولید LH و FSH در غده هیپوفیز |
| هیپوتالاموس | هورمون آزادکننده کورتیکوتروپین | تنظیم ترشح آدرنوکورتیکوتروپین در غده هیپوفیز |
بیماری‌های سیستم غدد و متابولیسم
کاهش و افزایش تولید هورمون‌ها تاثیرات زیادی روی سیستم کلی بدن می‌گذارد. ایجاد اختلال در سیستم غدد و متابولیسم باعث ده‌ها نوع بیماری می‌شود. برخی از شایع‌ترین اختلالات سیستم غدد را در ادامه توضیح می‌دهیم. اما اگر به اطلاعات بیشتری در مورد شایع‌ترین بیماری‌های غدد نیاز دارید، می‌توانید مقاله کامل آن را در دکترتو مطالعه کنید.
- دیابت: زمانی که لوزالمعده دچار اختلال شده و هورمون انسولین به میزان کافی تولید نمی‌شود یا انسولین به‌خوبی کار نمی‌کند، علائم دیابت در شخص ایجاد می‌شود. این اختلال بر متابولیسم و نحوه استفاده بدن از انرژی غذا تاثیر دارد.
- اختلالات تیروئید: شرایط مختلفی می‌توانند عملکرد غده تیروئید را مختل کنند و انواع بیماری‌های غده تیروئید وجود دارد. برخی از بیماری‌های خودایمنی مانند هاشیموتو بر روند تیروئید تاثیر دارند. زمانی که هورمون تیروئید به اندازه کافی ترشح نشود، شخص مبتلا به کم‌کاری تیروئید بوده و زمان افزایش ترشح هورمون تیروئید، شخص دچار پرکاری تیروئید است.
- هیپوگنادیسم: زمانی که بیضه‌ها به اندازه کافی هورمون جنسی تستوسترون تولید نکنند، این بیماری ایجاد می‌شود. هیپوگنادیسم در مردان باعث اختلال نعوظ شده و مشکلاتی در حافظه و تمرکز، تغییر در قدرت عضلانی و کاهش میل جنسی ایجاد می‌کند.
- سندروم تخمدان پلی‌کیستیک (PCOS): در زنان عدم تعادل هورمون جنسی باعث سندروم تخمدان پلی‌کیستیک می‌شود. این بیماری عوارض زیادی مانند پریودهای نامنظم، رشد غیرطبیعی مو، آکنه بیش از حد و افزایش وزن را در پی دارد. درصورتی‌که بیماری کنترل و مدیریت نشود، احتمال ابتلا به دیابت، خطر سندروم متابولیک و ناباروری افزایش پیدا می‌کند.
- پوکی‌استخوان: این بیماری در زنان نسبت به مردان شیوع بیشتری دارد. زمانی که تولید استروژن در تخمدان‌ها پایین بیاید، استخوان‌ها شکننده و ضعیف می‌شوند. در مردان نیز گاهی با کاهش سطح تستوسترون احتمال ابتلا به پوکی‌استخوان وجود دارد. افرادی که غده پاراتیروئید بیش‌فعال دارند و مبتلا به هیپرپاراتیروئیدیسم هستند، ممکن است استخوان‌های ضعیفی داشته باشند.
بیماری‌های مربوط به سیستم غدد و متابولیسم چقدر شایع است؟
یکی از بیماری‌های شایع مربوط به غدد، دیابت است. طبق آمار آمریکا حدود ۱۰% از افراد دیابت داشته و ۲۷% پیش دیابت دارند. اختلالات تیروئید نیز آمار بالایی داشته و در زنان ۵ برابر مردان ثبت شده است.
دررابطه‌با بیماری‌های جنسی باید گفت، حدود ۴۰% از مردان بالای ۴۵ سال تستوسترون پایینی دارند. سطح این هورمون با افزایش سن مردان به طور طبیعی کم می‌شود. عواملی مانند رژیم غذایی و وزن نیز بر میزان تولید تستوسترون تاثیر دارند. حدود ۵ تا ۱۰% از زنان بالغ تحت تاثیر سندروم پلی‌کیستیک قرار دارند که یکی از دلایل اصلی ناباروری است.
سیستم غدد درون ریز از ۸ غده اصلی تشکیل شده‌است که هر یک هورمون‌هایی را ترشح می‌کنند که عملکرد اندام‌های مختلف بدن را تنظیم و هماهنگ می‌کنند.
غدد و متابولیسم کودکان
گروهی از متخصصان غدد به طور ویژه در مورد غدد کودکان تخصص دارند. در کودکان نیز سیستم اندوکرین هورمون‌های کودک را ایجاد و کنترل می‌کند. سیستم غدد و متابولیسم در رشد بدن، خلق‌وخو و بلوغ کودک تاثیر زیادی دارد. برخی از کودکان به دلیل اختلال در سیستم غدد درون ریز دچار بلوغ زودرس شده یا رشد آن‌ها با مشکل مواجه می‌شود. در این شرایط باید به متخصص غدد و متابولیسم مراجعه کرد. پزشک پس از تجویز آزمایش‌های لازم برای رفع اختلال در غدد درمان را آغاز می‌کند.
مشکلات غدد در زنان
بسیاری از مشکلات غدد در زنان بیشتر از مردان شایع است. به‌عنوان‌مثال اختلالات غده تیروئید و پوکی‌استخوان بیشتر در خانم‌ها دیده می‌شود. علاوه بر این موارد، هورمون‌های جنسی خانم‌ها در سنین مختلف دچار مشکل شده و چالش‌هایی را ایجاد می‌کنند. سندروم تخمدان پلی‌کیستیک در حدود ۱۰% از زنان وجود داشته و باعث ناباروری بسیاری از آن‌ها می‌شود. برای کنترل و پیشگیری از چنین مشکلاتی خانم‌ها باید چکاپ سالانه را در برنامه خود قرار داده و به دکتر غدد مراجعه کنند. برای پیدا‌کردن بهترین متخصصان در این زمینه می‌توانید از طریق سایت دکترتو اقدام کنید.
مشکلات سیستم غدد مرتبط با اضافه‌وزن و چاقی
یکی از دلایل چاقی می‌تواند اختلال در سیستم غدد و متابولیسم باشد. با تغییر در هورمون‌های هیپوتالاموس و هیپوفیز احتمال چاقی وجود دارد. بیماری‌هایی مانند کم‌کاری تیروئید، بیماری کوشینگ، هیپوگنادیسم و کمبود هورمون رشد روی وزن تاثیر می‌گذارند. همچنین چاقی یکی از ویژگی‌های رایج سندروم تخمدان پلی‌کیستیک است.
چگونه بفهمیم که سیستم غدد و متابولیسم ما مشکل دارد؟
برخی از علائم نشان‌دهنده ایجاد یک بیماری در سیستم غدد درون ریز است. درصورتی‌که هر یک از علائم زیر را داشتید، حتما به دکتر غدد مراجعه کنید تا آزمایش‌های لازم انجام شود.
- افزایش میزان و دفعات ادرار
- تشنگی شدید حتی بعد از نوشیدن آب فراوان
- حالت تهوع یا درد معده به مدت طولانی
- کاهش وزن ناگهانی یا افزایش وزن غیرقابل‌توضیح
- خستگی یا ضعف شدید
- تعریق زیاد
- افزایش ضربان قلب
- افزایش فشارخون
- تاخیر در رشد
چکاپ سالیانه برای بررسی سیستم غدد و متابولیسم
چکاپ سالانه در تمامی سنین توصیه می‌شود. در رابطه با سیستم غدد درون ریز چکاپ کودکان، نوجوانان، چکاپ زنان و چکاپ مردان ضروری است. پزشک برای ارزیابی کامل، سابقه پزشکی و روانی شخص را بررسی می‌کند. معاینات فیزیکی شامل اندازه‌گیری قد، وزن و فشارخون می‌شود. در کودکان و نوجوانان با اندازه‌گیری قد و وزن می‌توان تا حدودی از سلامت هورمون‌ها اطلاع پیدا کرد.
برای بررسی دقیق هورمون‌ها بهترین راه آزمایش خون است. متخصص غدد از طریق آزمایش خون و ادرار عملکرد قسمت‌های مختلف بدن را بررسی کرده و از میزان ترشح هورمون‌ها مطلع می‌شود.
راهنمای مراجعه به پزشک
برای سالم ماندن سیستم غدد و متابولیسم باید سبک زندگی درستی را انتخاب کرد. ورزش و رژیم غذایی درست در سلامت سیستم اندوکرین موثر هستند. علاوه بر این باید چکاپ سالیانه را در برنامه خود قرار دهید. در صورت وجود سابقه خانوادگی بیماری‌های اندوکرینولوژی حتما به طور منظم به پزشک مراجعه کنید.
دیدگاه‌ها